Sukces rybnickiego procesu rewitalizacji dawnej kopalni Ignacy i Niewiadomia, górniczej dzielnicy Rybnika, polegał na silnej aktywizacji trzeciego sektora w kluczowym momencie zamykania tutejszego zakładu pracy.
To wokół kopalni tworzyło się życie społeczne, a co istotne splatało się z nią życie prywatne dziewięciu pokoleń tutejszych górników. Kopalnia zwana jako „onkelgruba”, rodzinna kopalnia, bezwzględnie była najważniejszym elementem determinującym o lokalnej tożsamości. W wydrążonych szybach i chodnikach, zapuszczone były korzenie genealogiczne tysięcy pracowników kopalni Hoym (później Ignacy). Na ostatnim pokoleniu górników ciążyła więc odpowiedzialność wychodząca o wiele dalej poza zwykłe obowiązki pracownicze. Było one bowiem zobowiązane dziedzictwem swoich przodków.
Mieszkańcy wzięli sprawy w swoje ręce, bo nie mogli w tym czasie liczyć na zarządcę kopalni, ani władze samorządowe, które w tym czasie mierzyły się z zupełnie innymi wyzwaniami. Postanowili założyć Stowarzyszenie Zabytkowej Kopalni Ignacy. Spotkanie założycielskie odbyło się z inicjatywy Mariana Uherka 15 września 1999 roku. Do grona członków założycieli należeli Romuald Niwelt, Jerzy Frelich, Jadwiga Deja, Piotr Musioł, Grażyna Bizoń, Elżbieta Bimler-Mackiewicz, Władysław Czyż, Czesław Sobierajski, Gerard Chluba, Arkadiusz Skowron, Leszek Kuśka, Grzegorz Juzek, Adam Fudali, Stanisław Jeszka, Czesław Tkocz, Eryk Markiewka, Alojzy Szwachuła, Marian Konkol, Marian Uherek, Grzegorz Wolnik, Janusz Błaszczyński, Maria Smołka i Andrzej Kopka.
Stowarzyszenie określiło następujące cele działalności
- utworzenie Muzeum Tradycji Górniczej Ziemi Rybnickiej
- Kultywowanie Tradycji Górniczej
- Gromadzenie dóbr materialnych kultury górniczej
- Propagowanie wiedzy o dorobku i tradycjach regionalnych związanych z wydobywaniem węgla
- Działalność wspomagająca rozwój śląskiej społeczności lokalnej
- Prowadzenie wymiany doświadczeń i poglądów partnerskich
- Inspirowanie działalności naukowo-badawczej, społeczno- kulturalnej, oświatowej, turystycznej i ekonomicznej.
W dniu 12 października 1999 roku Stowarzyszenie Zabytkowej Kopalni zostało zarejestrowane i rozpoczęło działalność statutową, a już 30 listopada 1999 roku zorganizowało pierwsza barbórkę połączoną ze zjazdem do kopalni na poziom 600 m. Istotna dla lobbingu na rzecz zachowania zabytkowego kompleksu kopalni była działalność wydawnicza. W 2000 roku Stowarzyszenie wydało swój pierwszy folder, który zwierał wiadomości o historii kopalni w języku angielskim i niemieckim. Ze środków stowarzyszenia powstała pierwsza monografia autorstwa Marii Smołka pt. „Dzieje Kopalni Ignacy (Hoym) 1792-2001”. Stowarzyszenie było organizatorem wielu wydarzeń, konferencji i spotkań, związanych z dziedzictwem miejsca, w tym Gwarków z Hoymgruby, Święta Pary, Europejskich Dni Dziedzictwa. Opiekowało się zabytkowym kompleksem kopalni, który był wykorzystywany na potrzeby eksploatacji górniczej przez KWK Rydułtowy aż do lat 2008-2010. W porozumieniu z zarządem kopalni uruchomiło pierwsze turystyczne zjazdy do kopalni węgla kamiennego w województwie śląskim.
W 2002 roku w związku z 210-leciem kopalni ustanowiono honorową odznakę – medal „Zasłużony dla tradycji górniczej”. W 2002 roku KWK Rydułtowy zawiesiła ze względów bezpieczeństwa zjazdy do kopalni. Stowarzyszanie musiało ograniczyć działalność popularyzacyjną do naziemnej części kopalni.
W roku 2005 funkcje przewodniczącego Stowarzyszenia objął Alojzy Szwachuła, w tym czasie już jako emeryt, a wcześniej kierownik oddziału szybowego i urządzeń zjazdowo- wydobywczych .Funkcję Przewodniczącego pełni do dziś.
Wysiłki społeczników zaczynali zauważać eksperci związani z turystyką i upowszechnianiem dziedzictwa kultury przemysłowej. Turystyczną atrakcyjność kopalni doceniła w 2004 roku Polska Organizacja Turystyczna przyznając certyfikat – „Najlepszy Produkt Turystyczny 2004 roku”. W roku 2005 wielkim zaszczytem dla Stowarzyszenia było wyróżnienie przyznane przez Fundację Pro Publiko Bono za Najlepszą Inicjatywę Obywatelską, w kategorii ochrony kultury dziedzictwa kulturowego.
Możliwości Stowarzyszenia były jednak ograniczone. Jej członkowie prowadzili nierówną walkę o uratowanie zabytkowych obiektów, a zwłaszcza dwóch maszyn wyciągowych o napędzie parowym. Korzystano ze wsparcia mediów, dzięki którym nagłaśniano potrzebę zachowania kompleksu. Jednym z nich była TVP3 i reportaż z cyklu „Polska z bocznej drogi”.
Po długich staraniach 30 grudnia 2005 roku Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków orzekł o wpisaniu Zabytkowej Kopalni Ignacy do Rejestru Zabytków ‘’A’’. To działanie otwarło kolejne możliwości. Stowarzyszenie uzyskało status organizacji Pożytku Publicznego oraz stało się sygnatariuszem porozumienia o wejściu w 2006 roku w skład tworzonego przez Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Szlaku Zabytków Techniki. W promocję dziedzictwa kopalni Ignacy włączyła się Śląska Organizacja Turystyczna.
Presja na władze samorządowe zaczęła odnosić skutek. W roku 2006 pod czujnym okiem Stowarzyszenia rozpoczął się remont wieży ciśnień. Obiekt został zaadaptowany na punkt widokowy. Pierwsze wejście na szczyt wieży odbyło się 1 stycznia 2008 roku.
Niestety 18 sierpnia 2008 roku Kompania Węglowa S.A. poinformowała Stowarzyszenie o zakończeniu eksploatacji górniczej z wykorzystaniem szybów Kościuszko i Głowacki. Kotłownia wytwarzająca parę do tutejszych maszyn parowych została wyłączona z użytkowania. Urządzenia zostały odłączone od zasilania, a liny wyciągowe upalono.
Mimo że okoliczności te istotnie utrudniły prowadzenie działalności statutowej przez Stowarzyszenie, dzięki wysiłkowi osób takich jak Alojzego Szwachuła, Stanisława Jeszki, Marii Smołka, Andrzeja Kopki, Leszka Kuśki, Mariana Uherka, Ewy Mackiewicz.
I wielu, wielu innych udało się uratować dziedzictwo kopalni Ignacy w najtrudniejszym dla zabytku okresie.
W roku 2014 odpowiedzialność za działania związane z zachowaniem zabytku przejął na siebie samorząd Miasta Rybnika. Rozpoczął się kilkuletni proces rewitalizacji dzielnicy, a w jej ramach renowacji i adaptacji do nowych funkcji Kopalni Ignacy przy wsparciu środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego. Na terenie rybnickiego zabytku techniki powołano instytucję kultury, z którą stowarzyszenie podjęło ścisłą współpracę.
